Niet alleen mensen vertonen sociaal gedrag, dieren doe dat ook. Toch stond dat in het begin van de twintigste eeuw nauwelijks op de kaart bij biologen. Niko Tinbergen vond dierengedrag juist wel heel interessant en zette de biologie daarmee volledig op z’n kop
Al van jongs af aan had Niko Tinbergen een grote belangstelling voor vogels en vissen. Hoewel hij in eerste instantie weinig zin had in een studie biologie – hij wilde liever profhockeyer worden – ging hij uiteindelijk toch overstag. En met succes. In 1932 promoveerde Tinbergen in Leiden op het paringsgedrag van vogels en in de jaren daarna verbreedde hij zijn onderzoek naar diergedrag.
Tinbergen stelde daarbij continu vier vragen over diergedrag, waarop hij bovendien het antwoord zocht in de natuurlijke omgeving van het dier, in plaats van in het laboratorium. Tinbergens beroemd geworden vragen, luiden:
Met die vragen gaf Tinbergen de biologie een nieuwe impuls en verplaatste hij de aandacht van het onderzoek van het categoriseren en herkennen van soorten en vormen van dieren naar het diergedrag. Zijn werk leidde daardoor tot de opkomst van een nieuw vakgebied, de ethologie, dat dankzij zijn onderzoeksvragen sterk is verweven met de evolutiebiologie.
Hoewel Tinbergen de belangrijkste basis voor zijn Nobelprijswinnende onderzoek legde in Leiden, waar hij in 1947 werd benoemd tot hoogleraar in de experimentele zoölogie, trok hij twee jaar later totaal onverwacht naar de Oxford University.
In 1955 kreeg Tinbergen de Britse nationaliteit en in 1973 ontving hij samen met Karl von Frisch en Konrad Lorenz de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde, voor zijn ‘ontdekkingen aangaande de organisatie en uitlokking van individuele en sociale gedragspatronen.’
In Oxford verwierf Tinbergen faam als onderzoeker en als docent. Onder zijn leerlingen bevinden zich bijvoorbeeld de bekende bioloog Desmond Morris, auteur van The Naked Ape, en wetenschapsberoemdheid en evolutiebioloog Richard Dawkins, die bekend werd met populairwetenschappelijke boeken over evolutiebiologie (The Selfish Gene) en zijn verbeten strijd tegen religieuze evolutie-ontkenners in (vooral) Amerika.
Tinbergen maakte in zijn periode in Oxford ook films die internationale prijzen wonnen, zoals de televisiefilm Signals for Survival over de manier waarop meeuwen hun gedrag gebruiken om te kunnen overleven.
Om de unieke wetenschappelijke invloed van deze Leidse denker te vieren, houdt de universiteit Leiden nog elk jaar de Niko Tinbergenlezing, waarbij een grote naam uit het vakgebied een publiekslezing geeft op het gebied van evolutie.
