De volgende keer dat u in het stemhokje bent vanwege de Tweede Kamerverkiezingen doet u er goed aan even te denken aan Johan Rudolph Thorbecke. Zijn werk aan onze huidige grondwet maakte het mogelijk dit belangrijkste politieke orgaan van Nederland rechtstreeks te kiezen.
Naast de gekozen Tweede Kamer zorgde die grondwet voor nog een belangrijke politieke verandering. Voor het eerst werden ministers – en niet de koning of koningin – verantwoordelijk voor het landsbeleid. Dat zorgde ervoor dat in Nederland de minister-president de baas werd. Een (indirect) gekozen premier dus, en niet een door geboorterecht aangewezen staatshoofd.
Al op 33-jarige leeftijd werd Thorbecke hoogleraar staatskundige geschiedenis in Leiden. Dat was geen gekke keus, want Thorbecke had op dat moment naast een Leidse achtergrond ook al de nodige internationale ervaring.
Thorbecke werd in 1798 in Zwolle geboren en studeerde letteren in Leiden en promoveerde daar later ook in. Na die studie verhuisde hij naar Duitsland. Thorbecke kwam uit een half-Duitse familie en had daar veel familieleden wonen. Tijdens zijn verblijf in Duitsland verdiepte Thorbecke zich in de toen geldende ideeën over geschiedfilosofie, waarmee hij de basis legde voor zijn latere Leidse werk.
Geldzorgen dreven Thorbecke terug naar de Nederlanden en in 1825 werd hij hoogleraar aan de universiteit van Gent, die in 1817 door Koning Willem I werd gesticht. Doordat de Belgen in 1830 in opstand kwamen, moest Thorbecke Gent verlaten. Een jaar later werd hij hoogleraar ‘Diplomatie en moderne geschiedenis ‘ in Leiden.
De colleges die Thorbecke in Leiden gaf, gingen dieper in op de rol van de toen heersende Nederlandse grondwet. In 1839 publiceerde hij op basis van die colleges het document ‘Aanteekening op de Grondwet’, dat zijn eerste openbare bijdrage was aan het lopende debat over de herziening van de grondwet. Binnen enkele maanden werden van dat werk bijna duizend exemplaren verkocht.
Een jaar later volgde een vervolg, de ‘Proeve van herziening der grondwet volgens de Aanteekening’. Koning Willem II benoemde Thorbecke daarop tot voorzitter van de grondwetscommissie die een grondwetswijziging moest voorbereiden. In 1848 nam die commissie een nieuwe grondwet aan, bijna geheel gebaseerd op het werk van Thorbecke. Daarmee legde hij de basis voor de langst gebruikte grondwet van Nederland. Pas in 1983 werd deze – na enkele tussentijdse wijzigingen – compleet vernieuwd en vervangen door de huidige variant. Thorbecke mag zich dus met recht de grondlegger van de Nederlandse parlementaire democratie noemen.
Vanaf 1849 tot aan zijn dood in 1872 was Thorbecke minister van binnenlandse zaken en in praktische zin ook minister-president, hoewel die functie op dat moment nog niet formeel bestond. Op die manier gaf hij leiding aan drie kabinetten onder koning Willem III.
Dat ging echter verre van gemakkelijk, aangezien Willem III een diepgewortelde afkeer van Thorbecke en zijn kabinetten had. De koning beschouwde Thorbecke als een staatsgevaarlijke revolutionair. Het allerliefste had de koning zich van Thorbecke en zijn kabinetten ontdaan, maar dat bleek niet mogelijk.
Ook in andere kringen had Thorbecke vijanden. Zijn democratische opvattingen lagen in conservatieve kring bijvoorbeeld niet erg goed. Tijdens zijn tweede kabinet (1862 – 1866) ontving Thorbecke zelfs per brief een doodsbedreiging– wat laat zien dat wangedrag tegenover politici van alle tijden is.
Via dat kabinet leverde Thorbecke overigens nog een tweede belangrijke bijdrage aan de inrichting van de Nederlandse samenleving. Hij hervormde het middelbare onderwijs door een nieuw schooltype te introduceren. Naast het al langer bestaande gymnasium, stelde Thorbecke de Hogere Burgerschool (HBS) in, die tot 1968 zou blijven bestaan.
De HBS maakte het mogelijk dat ook talentvolle kinderen uit lagere sociale klassen middelbaar onderwijs konden volgen. Het blijkt achteraf een enorm verstandige stap: veel grote wetenschappers die in de tweede helft van de negentiende eeuw wereldfaam verwerven, begonnen hun carrière op de HBS. Daarvan zijn de latere Leidse Nobelprijswinnaars Johannes Diderik Van der Waals en Hendrik Antoon Lorentz beroemde voorbeelden. Op die manier legde Thorbecke dus ook de basis voor de belangrijke rol die Nederlandse universiteiten, waaronder de Leidse, in de mondiale wetenschap zullen spelen.
